Drugi tekst Aleksandra Mitića iz serijala o Srbskim manastirima na Svetoj Gori. Pročitajte prvi deo ovde:
Piše: Aleksandar Mitić
istoričar
Na stenovitoj terasi u samom podnožju Atosa, na jugozapadnom delu poluostrva, između Dionisijata i skita Svete Ane, dvadeset minuta udaljen od mora, leži manastir Svetog Pavla, koji je gotovo četiri stoleća, od osamdesetih godina 14. do sredine 18. veka bio srpski. Zadužbina srpske gospode, pre svega, iz roda Brankovića i njihovih srodnika u Vlaškoj i Moldaviji.
Skromna svedočanstva o počecima života u Manastiru Svetog Pavla, krajem 10. veka, sačuvana su prvenstveno u ispravama drugih svetogorskih manastira. Na mestu današnjeg manastira, na zapadnoj strani poluostrva, bratstvo Manastira Ksiropotama obrazovalo je metoh, u nastojanju da obezbedi svoja prava na južnom delu poluostrva. Ubrzo se novoosnovana zajednica osamostalila, možda već oko 1035. godine, mada je zvanično i dalje bila potčinjena Ksiropotamu. Manastirski život je zamro već početkom 12. veka, a Manastir je zapusteo, najverovatnije usled razbojničkih napada sa mora. O dugom vremenskom periodu od početka 12. pa do osamdesetih godina 14. veka, najpouzdanije svedoči dokument iz 1329. godine, koji opisuje žalosno stanje svetogorskih manastira, među kojima je i Manastir Svetog Pavla (Spremić, 1997: 82-83).
Oko 1383–1384. godine, dvojica srpskih monaha vlastelinskog porekla – Gerasim Branković i Antonije Bagaš započeli su obnovu Manastira koji je bio u ruševinama. Poštovani na Svetoj Gori zbog istaknute uloge u životu celokupne monaške zajednice i zalaganja na dvorovima srpske vlastele za interese i prava svih svetogorskih manastira, dobili su dozvolu da iz osnova obnove ovaj drevni manastir (Subotić, 1983: 211-225).
Prvi ktitor manastira monah Gerasim bio je najstariji sin ohridskog sevastokratora Branka Mladenovića i brat Vuka Brankovića. Rođen kao Nikola Radonja, svetovni život proveo je u Ohridu u braku sa Jelenom, sestrom kralja Vukašina i despota Uglješe. Bez supruge i dve kćeri ostao je, najverovatnije, tokom epidemije kuge, 1363. godine, jer se već sledeće, a najkasnije 1365. godine, zamonašio u Hilandaru i uzeo ime Roman. U velikoj shimi promenio je ime u Gerasim, kako se pominje već od 1376/77. godine. Nakon više od decenije i po provedene u Svetom Pavlu, umro je 1399. godine (Subotin Golubović, 2000, 202-203). Po svemu sudeći, i brata Vuka Brankovića je, 1397. godine sahranio u Svetom Pavlu, u kome je živeo, a ne u Hilandaru, kao što se ponegde može čuti.
Drugi ktitor, monah Arsenije, kao velikoshimnik Antonije, bio je poreklom iz vlastelinske porodice Bagaš, koja je imala u svom posedu grad Vranje i okolinu. Svedočanstva o njegovom svetovnom životu nisu sačuvana. Kao monah živeo je u Vatopedu, pre obnove manastira Svetog Pavla. Zbog duhovnog autoriteta, koji je uživao na Svetoj Gori, bio je prvi iguman obnovljenog Svetog Pavla, sve do smrti, 1405-6. godine (Radojičić, 1965: 21).
Dve ikone iz manastira Svetog Pavla, Sveti Simeon Srpski i Sveti Knez Lazar, XVII-XVIII vek
(Εικόνες Ιερά Μονή Αγίου Παύλου, 1998, Man. Sv. Pavle)
Novi ktitori su nastojali da Manastiru pribave imanja i prihode, razjasne njegov pravni položaj i odrede granice zemljišta koje su ga delile od poseda susednih manastira. Prvi veliki poklon stigao je već u proleće 1385. godine, kada je Antonijev brat, vlastelin Nikola Bagaš, darovao manastiru Svetom Pavlu stari Manastir Bogorodice Mesonisiotise u blizini Vodena u Belomorskoj (Egejskoj) Makedoniji. O tome je izdao ispravu, u kojoj se nabrajaju brojna sela, vinogradi, mlinovi, kuće, stoka, ribari i zanatlije u Vodenu, kao i mali manastiri i hramovi sa svetim stvarima. Bio je to početak stvaranja manastirskog vlastelinstva, čiji se jedan ne mali deo nalazio izvan Svete Gore (Subotić, 1995: 118-122).
Srpski vladari iz kuće Brankovića pomagali su bratstvo Svetog Pavla do kraja samostalnosti srpske srednjovekovne države. Grgur Branković je, zajedno sa majkom Marom i braćom Đurđem i Lazarom, najverovatnije 1403. godine, poklonio Manastiru više sela i dodelio mu stalni godišnji prihod od dvadeset litara srebra. Nekoliko godina kasnije, Manastiru je darovnicu izdao i despot Đurađ, zajedno sa majkom Marom i bratom Lazarom. Ktitorstvo despota Đurđa Brankovića, pored potvrde ostalih porodičnih davanja, posvedočeno je 1446-7. godine podizanjem novog katolikona (saborne crkve) posvećenog Svetom Georgiju. Do tada je postojao i stariji katolikon koji su sagradili Gerasim i Antonije. Prvi je slavio Bogorodicu, čija je kultna predstava označavana epitetom Agiopavliotisa, a drugi despotovog zaštitnika svetog Đorđa (Subotić, 1995: 129-130).
Tri povelje iz arhiva manastira Svetog Pavla,
(Dušan Sindik – Srpske povelje u Manastiru Svetog Pavla, Mešovita građa 6, Beograd,1978)
I posle pada srpske srednjovekovne države pripadnici dinastije Branković su nastavili sa brigom o monaškim zajednicama Svete Gore. Posebno je visoku zaštitu zadužbini svoje porodice na Svetoj Gori pružala sultanija Mara, supruga sultana Murata II i maćeha moćnog Mehmeda II Osvajača, čiju je posebnu naklonost uživala. Naime njen posed Ježevo (danas Dafni) se nalazilo u neposrednoj blizini Svete Gore. Glavna težišta njene ktitorske delatnosti su bili manastiri Hilandar i Sveti Pavle. Uz ove manastire ona je pomagala i manastire Vatoped i Iviron (Popović, 2014: 207-220). Kao bivša sultanija, imala je veliki uticaj na osmanskom dvoru, pa je uticala na izbor vaseljenskog patrijarha Dionsija I. koji je bio na patrijaršiskom prestolu od 1466-1471. godine (Popović, 2014: 234-238).
Mara Branković prilaže manastiru Sveti Pavle svete darove koje je su tri mudraca darovali Hristu na rođenju, freska iz Paviljona Mare Branković
Po pitanju crkve Mara Branković je, kao ranije i cela njena porodica, sledila politiku Nemanjića. Tako je ona od 1457. godine preuzela ktitorstvo nad manastirima Hilandarom i Svetim Pavlom na Svetoj Gori. Njoj je pošlo za rukom da tribut tzv. Stonski dohodak, koji je grad Dubrovnik plaćao od vremena kada je poluostrvo Ston (danas Pelješac) dobio od srpskog cara Dušana 1333. godine, prenese sa srpskog manastira Svetih Arhanđela Mihaila i Gavrila u Jerusalimu na gorepomenute manastire na Atosu (Fotić, 2000: 189-193).
Naime car Dušan je 8. marta 1350. godine u jednoj povelji odredio da tribut treba da se isplaćuje u korist srpskog manastira Svetih Arhanđela Mihaila i Gavrila u Jerusalimu jednom godišnje na Uskrs. Taj manastir je osnovao kralj Milutin 1313/15. godine, a opremio ga je kralj Stefan Dečanski. Sve do početka 17. veka tamo su živeli srpski monasi (Dučić, 1887: 235-242).
Zbog ekonomske krize u koju je zapalo Osmansko carstvo, od druge polovine 16. veka isplaćeni iznos sve se više obezvređivao, sve dok na kraju tokom 17. veka nije spao na trećinu svoje prvobitne vrednosti. Godine 1792. monasi manastira Hilandara i Svetog Pavla su poslednji put došli u Dubrovnik da bi podigli dodeljeni prilog. Po osvajanju grada od strane francuske vojske 1806. godine, ta stotinama godina stara tradicija je okončana (Ćirković, 1998: 6-19).
Paviljon Mare Branković na obali ispod manastira Sveti Pavle
Zadužbinu svojih predaka nastavili su da pomažu mlađi Brankovići i njihovi srodnici u tadašnjoj južnoj Ugarskoj, kao i njihovi potomci u Vlaškoj i Moldaviji. Despotica Angelina, zajedno sa sinovima Jovanom i Đorđem, dodelila je Manastiru, poveljom od 11. novembra 1495. godine, godišnju pomoć od 500 zlatnika (Sindik, 1978: 202-203).
Vlaški i moldavski vladari koji su se orodili mlađim članovima porodice Branković takođe su obilato pomagali manastir. Moldavski vojvoda Stefan Veliki je u Manastir Svetog Pavla doveo vodu 1500. godine, a zatim sa sinom Bogdanom, izgradio fontanu i krstionicu. Kao samostalan vladar, Bogdan III Slepi je, 1518. godine, ispred Hrama despota Đurđa dozidao pripratu. Vlaški vojvoda Jovan Nagoje, muž Milice Despine Branković, sa sinom Teodorom, započeo je gradnju kule koja i danas dominira kompleksom. Dovršio ga je vojvoda Petar IV Rareš, čija je druga supruga bila Jelena Branković, takođe kći despota Jovana Brankovića, sina despotice Angeline. Pre toga, vojvoda Jovan Vladislav sa ženom Anom, darovao je Manastiru veliku ikonu svetog Atanasija, okovanu pozlaćenim srebrom. Obnavljanje živopisa u Hramu Sv. Đorđa, najverovatnije 1552. godine, moglo bi da ukaže na nastavak staranja vlaških i moldavskih gospodara o ovom manastiru. Aleksandar IV Lapušnjanu, oženjen Roksandom, kćerkom Petra IV Rareša i Jelene Branković, nastavio je da pomaže ovu srpsku svetinju. Tokom svoje vladavine, vlaški vojvoda Konstantin, iz roda Brankovana (1688–1714), bio je ktitor Manastira Svetog Pavla, a moldavski vojvoda Konstantin, sa suprugom Marijom, podigao je ovde, 1750. godine, paraklis posvećen svetom caru Konstantinu i svetoj carici Jeleni (Subotić, 1995: 136-138).
Srpski karakter Manastira Svetog Pavla i srpsko poreklo njegovih monaha se u prvim vekovima nakon obnove ne dovodi u pitanje, ali važno je istaći da je takvo stanje zadržano i u drugoj polovini 17. veka. O tome najrečitije govori zapis na Psaltiru u Biblioteci Jerusalimske patrijaršije, ostavljen kao svedočanstvo o hodočašću na Hristov Grob, 1661-2. godine. U svom zapisu proiguman Hristifor kaže da dolazi iz „manastira Svetog Pavla, velike lavre srpske” (Fotić, 2000: 100).
Slike iz unutrašnjosti manastira
(preuzeto sa athosweblog.com)
Manastir Svetog Pavla, Robert Curzon, 1849.
Kada je Dimitrije Avramović 1848. godine posetio Svetu Goru i manastir Svetog Pavla, on je o njenoj biblioteci zapisao da je uglavnom sastavljena od srpskih knjiga i prikazao nekoliko desetina dokumenata pisanih na srpskom jeziku iz biblioteke manastira (Avramović, 1848: 115-120). Nekada bogat fond rukopisa danas je rasejan po bibiliotekama Londona, Pariza, Beča, Berlina, Moskve i Petrograda. Engleski putopisac Robert Kerzon ostavio nam je svedočanstvo kako je došao do nekih vrednih rukpisa na Svetoj Gori, između ostalog i o nekim srpskim rukopisima iz manastira Svetog Pavla (Curzon, 1916, 396-398).Nije samo biblioteka Manastira pretrpela „razaranje“ od strane grčkog sveštenstva. To se dogodilo i sabornoj crkvi koja je podignuta još 1446-7 godine za vreme despota Đurđa i kao što smo već rekli bila posvećena Svetom Đorđu. Ona je srušena 1839. godine do temelja i na njenom mestu podignuta nova crkve, koja je završena 1844, a posvećena je Sretenju Gospodnjem. Hram nije živopisan, iako je saborna crkva despota Đurđa, u čijem je rušenju imala udela i ksenofobija jednog grčkog nacionaliste, imao izvanredne freske. Na levoj i desnoj strani ove crkve su paraklisi posvećeni Svetom Pavlu, odnosno Svetom Nikoli. Manastir ima još sedam paraklisa, od kojih je najpoznatiji onaj u severnom krilu bedema, posvećen takođe sv. Đorđu, sa živopisom koji je dovršen 30. novembra 1552. Ne zna se ko je njihov ktitor, jer je stari ktitorski natpis na srpskom jeziku zamrljan. U ovom paraklsu naslikani su i likovi srpskih svetitelja Simeona i Save (Subotić, 1995: 138-141).
Manastiru pripadaju i dva skita – Novi skit, pola sata hoda na jug, i skit Svetog Dimitrija, u podnožju severoistočne strane vrha Atos, dva i po sata hoda od manastira, preko planinskog prevoja, prema kuli Morfino, između Ivirona i Velike Lavre. U ovom drugom skitu su do polovine 18. veka živeli Srbi, smenili su ih vlaško-moldavski kaluđeri, koji i danas u njemu obitavaju.
Manastir Svetog Pavla, Vittorio Amedeo Preziosi, 1851.
Izvori i literatura
Spremić, 1997: Momčilo Spremić – Brankovići i Sveta Gora: Druga kazivanja o Svetoj Gori; Prosveta/Društvo prijatelja Svete Gore Atonske, Beograd, 1997.
Subotić, 1983: Gojko Subotić – Obnova manastira Svetog Pavla u XIV veku: Zbornik radova Vizantološkog instituta br. 22; Beograd, 1983, str. 211-225
Subotin Golubović, 2000: Tatjana Subotin Golubović – Slovenski manastiri na Svetoj Gori kao književni i prepisivački centri: Treća kazivanja o Svetoj Gori; Prosveta/Društvo prijatelja Svete Gore Atonske, Beograd, 2000.
Radojičić, 1965: Đorđe Sp. Radojičić – Feudalna porodica Bagaš iz Vranja: Vranjski glasnik 1; Vranje, 1965.
Subotić, 1995: Gojko Subotić – Manastir Sveti Pavle: Kazivanja o Svetoj Gori; Prosveta/Društvo prijatelja Svete Gore Atonske, Beograd, 1995.
Popović, 2014: Mihajlo Popović – Mara Branković, žena između hrišćanskog i islamskog kulturnog kruga 15. veka; Akademska knjiga, Novi Sad, 2014.
Fotić, 2000: Aleksandar Fotić – Sveta Gora i Hilandar u Osmanskom carstvu u XV–XVII veku; Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 2000.
Dučić, 1887: Nićifor Dučić – Srpski Arhanđelski manastir u Jerusalimu. Zadužbina kralja Milutina: Godišnjica Nikole Čupića, Knj. 9; Kraljevsko-Srpska državna štamparija, Beograd, 1887, str. 235-242;
Ćirković, 1998: Sima Ćirković – Hilandarska sveća u Dubrovniku: Nastava istorije 4/8; 1998, str. 6–19;
Sindik, 1997: Dušan Sindik – Srpske povelje u svetogorskom manastiru Svetog Pavla: Mešovita građa br. 6; 1978.
Grigorovič Barski, 1885: Stranstvovanія Vasilья Grigoroviča-Barskago po svatьіmъ mѣstamъ vostoka; S. Peterburgъ,1885.
Puzović, 2004: Ljiljana Puzović – Biblioteka Manastira Svetog Pavla na Svetoj Gori: Čitalište br. 25; 2004.
Avramović, 1848: Dimitrije Avramović – Sveta Gora sa strane vere, hudožestva i povesnice; Beograd, 1848.
Curzon, 1916: Robert Curzon – Visits to Monasteries in the Levant; H. Milford, London, 1916.
Sveti darovi koje je su tri mudraca darovali Hristu na rođenju – zlato, tamjan i smirna, poklon Mare Branković manastiru Sveti Pavle
Ovo je drugi deo serijala tekstova o srpskim manastirima na Svetoj Gori.
