Ovo je treći tekst Aleksandra Mitića iz serijala o Srbskim manastirima na Svetoj Gori. Prethodni tekstovi :
https://ognjilo.com/srbski-manastiri-na-svetoj-gori/
https://ognjilo.com/sv-pavle-srbski-manastiri2/
Piše: Aleksandar Mitić
istoričar
Početkom 11. veka započinje formiranje ruske zajednice na Svetoj Gori. Ruski monasi su prvobitno osnovali manastir Uspenja Presvete Bogorodice, koji je bio poznat kao Klisurg (Mošin, 1950: 32-60). Manastir Klisurg je živeo nešto više od jednog veka, a po njegovom propadanju ruski monasi, predvođeni igumanom Lavrentijem, formirali su 1169. godine manastir Svetog Pantelejmona (Soloviev, 1933: 213-228). Ovaj manastir je od tog vremena bio poznat kao Rusik, Rusi, Ruski ili Ruški manastir.
Klisurg ili Ksilurg je obnovljen kao skit manastira Pantelejmona, a interesantno je da je u njemu pronađeno najstarije poznato jevanđelje na starosrpskom (srpskoj redakciji staroslovenskog) takozvano Marijino ili Marijinsko jevanđelje, pisano glagoljicom i datirano na XI vek
Marijinsko jevanđelje je dostupno digitalno na sajtu ruske biblioteke:
Ruska monaška zajednica manastira Rusik imala je veliki uticaj na duhovna kretanja u Srbiji. Upravo za vreme vladavine srpskog velikog župana Stefana Nemanje (1166-1196) došlo je do prvih zabeleženih kontakata srpske vladarske porodice sa ruskim duhovnicima sa Svete Gore. Najbliži kontakt sa ovom duhovnom zajednicom imao je Nemanjin najmlađi sin, Rastko, koji će u monaštvu biti poznat kao Sveti Sava. Prema navodima njegovog biografa Teodosija, Rastko je protivno želji roditelja, pobegao na Svetu Goru u pratnji ruskog monaha i to u jesen 1191. godine. Ovaj ruski duhovnik je najverovatnije posetio Nemanjin dvor kako bi zatražio milostinju od srpskog vladara i to verovatno za obnovu manastira Svetog Pantelejmona (Teodosije, 1988: 105). U želji da spreče Rastkovu odluku da se zamonaši njegovi roditelji su poslali poteru, koja je Rastka zatekla u gore pomenutom manastiru, gde se srpski princ zamonašio.
Dve strane iz Ruskog carskog letopisa (iz doba Ivana Groznog) sa scenama zamonašenja Rastka – Svetog Save u manastiru Rusik
Rusik je spaljen 1307. godine od strane katalonskih pirata, nakon čega je gotovo potpuno zapusteo. Rusik je uživao kod Srba posle Hilandara, najveći ugled. On i danas čuva u svojoj riznici četrnaest hrisovulja raznih srpskih vladara i vlastele iz 14. i 15 veka, po kojima je dobijao velika vlastelinstva i povlastice po raznim srpskim oblastima. Vlastelinstva manastira Rusik po srpskim zemljama najdetaljnije je obradio naš crkveni istoričar Radoslav Grujić u svom separatu Ruska vlastelinstva po srpskim zemljama u 14 i 15 veku gde je dao i kartografski pregled tih vlastelinstava od Soluna do Dunava (Grujić, 1955-56: 53-77). Kao što možeo da vidimo po naslovu njegovog rada on je ta imanja smatrao ruskim, što provejava iz celokupnog njegovog pisanja u radu. Međutim kao što ćemo ukratko pokazati, sva vlastelinstva koje je manastir Rusik (Sveti Pantelejmon) stekao po srpskim zemljama, stekao je od srpskih vladara i vlastele u periodu kada je bio pod upravom Srba. Gotovo sva imanja kao i drugi svetogorski manastiri izgubio je dolaskom Osmanlija na naše prostore.
Nakon zauzimanja Svete Gore 1345. godine, srpski car Dušan je već 1348. godine darovao manastiru Sv. Pantelejmona četiri sela u oblasti donje Strume (Novaković, 1912: 504-506) . Godinu dana kasnije juna 1349. primio se car Dušan da bude novi ktitor manastira, videći naime kako sam kaže „da je manastir ostao bez najnužnijih potreba i skoro opusteo sasvim, napušten od Rusije.“ Tom prilikom Dušan je obdario manastir sa devet novih sela u oblastima Valandova, Strumice i Bregalnice, a sem toga darovao mu je još jednu kuću u Seru i pravo da godišnje uzima besplatno po „Dvadeset košnica soli“ od grada Hrisopolja i da prima po 200 perpera venecijanskih od hrisopoljskog trga (Grujić, 1932: 69).
Stari Rusik – manastir Sv. Pantelejmona, crtež Vasilija Grigorijeviča Barskog iz 1744. godine
Mapa ruskih vlastelinstava u Srbiji, kako ih je smatrao R. Grujić, zapravo poklona srpskih vladara manastiru radi izdržavanja
Pokroviteljstvo cara Dušana naročito je doprinelo materijalnom oporavku manastira. Car Dušan 1349. godine na čelo ovog manastira dovodi uglednog srpskog duhovnika Isaiju, koji je na staroslovenski preveo dela Svetog Dionisija Areopagita (Mošin, 1940: 125-167). U periodu posle Dušanove smrti on je bio nosilac ideje pomirenja srpske i carigradske Crkve do kojeg je došlo 1375. godine (Bogdanović, 1975: 81-91).
Car Dušan je hrisovuljom odredio da se svetogorski prot ne sme mešati u poslove Rusika, a naročito pri postavljanju i smenjivanju igumana, kao ni sam car ni iko od srodnika carskih i naslednika njegovih u carskoj vlasti. Isto tako niko se ne sme mešati u postavljanje i smenjivanje upravnika, tj. „ikonoma“ i drugih službenika „dijakonita“ po manastirskim vlasteoskim dobrima van Svete Gore, a sem toga Rusik se oslobađa i od svih protatu uobičajenih dažbina, te prot nema prava ništa da zapoveda u manastiru osim u čito „duhovnoj oblasti“ (Grujić, 1955-56: 57-58). Ovim činom car Dušan je dao potpunu autonomiju Rusiku, istu onakvu kakvu je na Svetoj Gori uživao i sam Hilandar.
Dušanov primer sledili su i potonji srpski vladari i vlastela. Tako su kralj Vukašin i njegov brat despot Uglješa 1366. godine potvrdili Rusiku selo Koprivljane (Novaković, 1912: 508-510). Braća Jovan Dragaš i Kostadin 1377-78. godine obdarili su manastir novim posedima oko Strumice, Štipa, Tikveša, Bregalnice i Zletova. Knez Lazar mu je 1381. godine darivao vlastelinstvo „Sv. Spasa“ u starom Hvosnu – današnjoj Metohiji i vlastelinstvo „Mati Božje Bučanske“ kod Trstenika, a njegov zet Musa sa sinovima Stefanom i Lazarom, pet sela u oblasti Laba (Grujić, 1932: 69).
Udovica kneza Lazara, Milica (u monaštvu Jevgenija) takođe pomaže manastir Svetog Pantelejmona. Poklanjanje poseda ovom manastiru knjeginja Milica je osigurala pribežište svojoj porodici na Svetoj Gori. Njen poklon ovom manastiru pomogla je i njena vlastela (Novaković, 1912: 515-527). Sa darivanjem manastira Svete Gore nastavio je i despot Đurađ Branković (1427-1456). On shodno delima prethodnika potvrđuje dobra i posede manastiru Sv. Pantelejmona (Novaković, 1912: 527-528).
Između 1346. i 1510. godine u manastiru je najviše bilo srpskih, pa grčkih monaha. Nema sumnje da je u to vreme Sveti Pantelejmon bio pod pokroviteljstvom srpskih vladara. U to vreme vladalo je opšte uverenje da Pantelejmon pripada Srbima. Da je Pantelejmon smatran srpskim manastirom, govori i pismo despotice Angeline, udovice srpskog despota Stefana, ruskom knezu Vasiliju III Jovanoviču, poslato oko 1510. godine u kome traži da pod svoju zaštitu uzme manastir „kao njeno dobro“ (Dimitrijević, 1903: 18). Ruski knez Vasilije je kao odgovor na Angelinino pismo poslao pomoć za izgradnju hrama.
Ruski kaluđeri su na Atos počeli da pristižu u većem broju tek kada je Rusija zbacila tatarski jaram. Nakon 1510 godine u manastiru pored Srba preovlađuju i ruski monasi. I pored toga, bratstvo manastira je i dalje prolazilo kroz velika iskušenja. Manastir je jedno vreme toliko bio ekonomski propao pa je bio oslobođen plaćanja doprinosa Svetogorskoj opštini. Kada je učeni ruski kaluđer Vasilije Barski prvi put došao u Rusik, 1725, zatekao je samo dva ruska i dva bugarska monaha, a 1744. samo nekoliko Grka (Grigorovič-Barskii, 1885: 247). Godine 1735, manastir je proglašen grčkim.
Treba naglasiti da je današnji ruski manastir Sv. Pantelejmona ili Novi Rusik koji se nalazi na morskoj obali, nastao početkom 19. veka, dolaskom jeromonaha Anikite, kada su se ruski monasi sagradili novi manastir. Taj događaj je usledio nakon rusko-tusrkog rata i potpisivanja jedrenskog mira 1830. godine. Stari Rusik se nalazi oko 2.5 kilometara u brdima iznad današnjeg manastira Sv. Pantelejmona. Nakon nekog vremena stari Rusik je skoro potpuno zapusteo i izgubio statut manastira, tako da je danas skit, koji nema stalno prisutnih monaha već ga obilaze i održavaju ruski monasi iz Sv. Pantelejmona.
Iz naše kratke priče možemo zaključiti da je uticaj Srba u manastiru Rusik trajao više od 160 godina, a verovatno i duže. On je nesumnjivo bio srpski manastir od 1348. godine, tj. kada car Dušan obnavlja i daruje manastir, pa do 1510. godine, kada se za njega zauzima ruski veliki knez Vasilije Jovanovič po preporuci srpske despotice Angeline.
Sveti Sava kao golobradi monah, odmah nakon zamonašenja (foto: fejsbuk/Prijatelji manastira Hilandara)
Freska Svetog Save u obnovljenom manastiru Rusik (foto: fejsbuk/Prijatelji manastira Hilandara)
Izvori i literatura
Mošin, 1950: Vladimir Mošin – Russkie na Afone i russko-vizantiйskie otnošeniя v XI–XII veke: Byzantinoslavica, XI; Academia, Prague 1950, str. 32-60
Soloviev, 1933: Aleksandar Soloviev – Histoire du monastere russe au Mont Athos: Byzantion, VIII; Peeters Publishers, Bruxelles 1933, str. 213-228
Teodosije, 1988: Teodosije – Žitija; priredio Dimitrije Bogdanović, Prosveta, Beograd 1988.
Grujić, 1955-56: Radoslav M. Grujić – Ruska vlastelinstva po srpskim zemljama: Istorijski časopis, 5; Istorijski institut, Beograd, 1955-56, str. 53-77
Novaković, 1912: Stojan Novaković – Zakonski spomenici srpskih država srednjeg veka; Srpska kraljevska akademija, Beograd 1912.
Grujić, 1932: Radoslav M. Grujić – Svetogorski azili za srpske vladaoce i vlastelu posle Kosovske bitke: Glasnik Skopskog naučnog društva, 11; Skopsko naučno društvo, Skoplje 1932, str. 65-96.
Mošin, 1940: Vladimir Mošin – Žitie starca Isaii, igumena russkogo monastыrя na Afone: Sbornik Russkogo Arheologičeskogo obщestva v Korolevstve Юgoslavii, III; Russkogo Arheologičeskogo obщestva v Korolevstve Юgoslavii, Beograd 1940, str. 125-167.
Bogdanović, 1975: Dimitrije Bogdanović – Izmirenje srpske i vizantijske crkve: O knezu Lazaru; Filozofski fakultet, Beograd: 1975, str. 81-91
Dimitrijević, 1903: Stevan M. Dimitrijević – Dokumenti koji se tiču odnosa između srpske crkve i Rusije u XVI veku: Spomenik SKA 39; Beograd, 1903. str. 16-42.
Grigorovič-Barskii, 1885: Stranstvovanія Vasilья Grigoroviča-Barskago po svatьіmъ mѣstamъ vostoka, Čast 1; Izd. SPB N. Barsukov, 1885.
